Wat houdt 'Circulaire economie' in?
Circulaire economie is gericht op het optimaal inzetten en hergebruiken van grondstoffen en producten. Dat wil zeggen dat je grondstoffen steeds gebruikt in toepassingen met de hoogste waarde voor de economie en de minste schade voor het milieu. Voor gezondheidstechnisch vakmanschap zijn de ontwikkelingen goed te segmenteren aan de hand van reuse, reduce en recycle uit de R-ladder.
- Reuse is gericht op het hergebruiken van (afgedankte) materialen, in dezelfde of aangepaste vorm, door een andere gebruiker.
- Reduce: grondstoffen efficiënter gebruiken door minder grondstoffenverbruik tijdens de productie en het gebruik van producten.
- Recycle is gericht op het herverwerken van een deel van de materialen tot dezelfde (hoogwaardige) of mindere (laagwaardige) kwaliteit (Circulair.com, 2020).
In 2018 sloot Nederland de Green Deal Duurzame Zorg waarin vier doelstellingen zijn geformuleerd:
1. 49 procent CO2-reductie in 2030;
2. circulaire bedrijfsvoering;
3. medicijnresten uit afvalwater en
4. een gezondere leefomgeving.
(van Leeuwen, 2021)
Wat verandert er op dossierniveau?
In ziekenhuizen en andere gespecialiseerde medische zorg zijn volop kansen voor bijvoorbeeld afvalreductie en afvalscheiding. Interesse in het reuse en recycle van medisch afval groeit wereldwijd. Het ‘gewone’ afval dat nog te veel bij het specifieke ziekenhuisafval terechtkomt, kun je scheiden (van Straten et al., 2021). De productie van afval neemt voortdurend toe, wat gedeeltelijk is te verklaren door het toegenomen gebruik van wegwerpproducten. Die hebben herbruikbare producten vervangen en zijn tegenwoordig de norm in de gezondheidszorg. De reden voor deze overgang is infectiepreventie, kostenbesparing en gemak. Veel items die ooit herbruikbaar waren in de OK zijn vervangen door alternatieven voor eenmalig gebruik. Bij gezondheidstechnisch vakmanschap heb je te maken met maatwerkproducten, waardoor hergebruik voor sommige onderdelen niet mogelijk is. Ook moeten medische hulpmiddelen aan hoge hygiënevoorschriften voldoen, waardoor zij bijvoorbeeld steriel verpakt zijn in plastic.
In het ontwerp van gezondheidstechnische producten moet je rekening houden met de fase ná het gebruik. Het is dan eenvoudiger om het product (bijvoorbeeld) na gebruik te kunnen upcyclen, recyclen of refurbishen en om grondstoffen opnieuw in een nieuwe kringloop te brengen en daarmee afval te verminderen. Die aanpak vraagt om een andere kijk op het ontwerpproces van een product of dienst dan voorheen. Het is tot nu toe gebruikelijker om producten en diensten te ontwerpen vanuit vorm en functionaliteit dan vanuit materialisatie en productieprocesmogelijkheden (SBB, 2021).
-
Diverse organisaties bekijken de mogelijkheid om hoortoestellen in te zamelen om ze elders in de wereld te hergebruiken en ook is er aandacht voor andere kleinschalige, duurzame initiatieven.
-
Er zijn in de orthopedische (schoen)techniek ontwikkelingen die in het teken staan van reduce. Zo zijn er protheses van gerecycled plastic. Een ledemaatprothese – onderbeen, kunsthand – kost gemiddeld rond de 5400 euro. Maar een gerecyclede prothese slechts rond de 11 euro. Van vermalen plastic flessen kun je de korrels tot polyestergaren spinnen. Die verhit je tot een lichte, stevige substantie die je makkelijk kunt vormen tot een op maat gemaakte prothese. Dr. Karthikeyan Kand, (De Montfort University) zegt daarover: “We wilden een prothetische ledemaat ontwikkelen dat kosteneffectief, maar toch comfortabel en duurzaam is voor patiënten bij wie een ledemaat geamputeerd is.” (Kunststof en rubber, 2019).
Als je reeds bij het ontwerpproces rekening houdt met circulaire ontwerpprincipes, is de kans groter dat er minder afval ontstaat. Ook tijdens het productieproces. Ivo Balk (Dutch HealthTec Academy) ziet dat er bij het maken van protheses nog veel afval ontstaat. Maar hij ziet ook kansen, doordat de technologie het gebruik van grondstoffen vermindert of door ze efficiënter in te zetten: “Er ontstaat veel afval tijdens het productieproces, doordat men bijna niks hergebruikt. Maar er is nu wel een tussenstap minder door de digitale maatopnamen. Dat scheelt in het proces en dus in de hoeveelheid afval.”
In beperkte mate is er sprake van reuse in de orthopedische (schoen)techniek. Zo vertelt Ivo Balk (Dutch HealthTec Academy):
“Meestal levert de familie de protheses in wanneer een persoon is overleden. De verzekering vraagt dan wat er nog herbruikbaar is of wat er naar derdewereldlanden kan. Dat gaat niet over de maatwerkdingen, maar om de standaardproducten. De delen die de huid aanraken hergebruiken we in verband met hygiënische aspecten niet.”
-
De hoeveelheid afval in de tandartspraktijk is groot. Voor 90 procent zitten er materialen in die kruisbesmettingen moeten voorkomen: handschoenen, mondkapjes, schoonmaakmaterialen. Heb je die allemaal nodig? Kunnen we ook andere materialen gebruiken? En kun je bepaalde producten hergebruiken? De tandheelkunde is vooral op disposables gericht, wegwerpproducten die snel en makkelijk zijn. Er bestonden wel materialen die opnieuw te gebruiken zijn, maar die zijn uit de markt gedrukt, omdat spullen weggooien makkelijker is. De industrie zal meer producten moeten ontwikkelen die duurzaam zijn. In de nabije toekomst moeten leveranciers tandheelkundige producten en apparaten weer innemen om ze te recyclen.
Digitale technieken leveren minder afval op in de tandtechniek. Zo maken CAD/CAM-apparatuur en 3D-printing het maken van afdrukken en gipsmodellen overbodig. Dat zorgt voor minder gipsafval. Digitalisering van de tandtechniek levert ook minder verkeersbewegingen op. De informatie gaat digitaal naar de tandtechnicus en het werkstuk komt met de koerier terug.
-
Gezien de grote aantallen per jaar is er in de oogzorg veel afval en CO2-uitstoot te reduceren. Zo kun je kijken naar onnodige onderdelen van wegwerp-IVI-sets of phaco-custompacks en het gesprek hierover aangaan met de leverancier. Wegwerp-IVI-sets kunnen toe met bijvoorbeeld minder plastic bakjes, gatdoekjes en verpakkingsmateriaal. De metalen ooglidspreiders, papieren zakjes, verpakkingen en restanten plastic kun je recyclen.
De Green Deal Zorg verwacht van oogzorgspecialisten dat ze in gesprek gaan met zorgaanbieders, ziekenhuisbesturen, industrie en farmacie. In overleg met een producent, afvalverwerker en een milieu- adviesbureau is het mogelijk om duurzamere intravitreale injectiesets (IVI-sets) in te voeren in oogklinieken. In combinatie met afvalscheiding veroorzaken de nieuwe wegwerpsets dan nog maar een kwart van het oorspronkelijke restafval (van Leeuwen, 2021).
-
In de praktijk blijkt er veel afval te ontstaan bij de steriele medische hulpmiddelen. De afhankelijkheid van disposables in de gezondheidszorg heeft geleid tot overmatige verspilling en vervuiling.
Na het uitpakken van steriele chirurgische instrumenten gooit men de blue wrap weg. Het verminderen van OK-afval is mogelijk door herbruikbare alternatieven te gebruiken in plaats van disposables. Betere informatie is nodig over de destructieve effecten van disposables op het milieu en welke alternatieven er zijn op basis van wetenschappelijk onderzoek (Sterilisatievereniging Nederland, 2022/ van Straten et al., 2021).
De afvalstroom bestaat uit disposables, reusables en semireusables. Jan Hazelhof van het Isala Ziekenhuis vertelt over de verschillen: “70 procent is reusable, maar bijvoorbeeld een katheter wordt niet hergebruikt vanwege de tijdsintensieve schoonmaakwerkzaamheden en hygiëne. Een semireusable is een product dat bijvoorbeeld tien keer meegaat, mits men de herverwerking in overeenstemming met de gebruiksaanwijzing uitvoert. En een disposable is een product dat je na gebruik weggooit.”
Nieuwe wetgeving zegt dat de branche disposables mag hergebruiken, mits ze als nieuw terugkomen. Dat houdt in dat je met de leverancier om de tafel moet om dat te bespreken. De leverancier kan ook meer betekenen in de transitie naar een circulaire economie, door het product weer in te nemen na gebruik om de grondstoffen opnieuw te verwerken. Zij hebben er zicht op of het allemaal conform de gestelde eisen gaat. Het is vaak onduidelijk wat wel/niet in aanmerking komt voor hergebruik. Veel meer onderzoek is nodig en een leverancier zou een grotere rol mogen krijgen om aan te geven of het te hergebruiken is of niet volgens de hygiënevoorwaarden.
Door instrumenten niet weg te gooien, maar na reparatie, revisie en renovatie binnen een circulair programma te renoveren en te hergebruiken, kan een ziekenhuis besparen op de inkoopkosten. Gebruikte disposables en overtollig instrumentarium of instrumentarium dat niet meer te repareren is (het zogenaamde rvs-afval) laat je ophalen om om te smelten en als grondstof te hergebruiken voor onder andere instrumentfixatie en medische onderdelen. Circulair instrumentbeheer betekent ook dat je incourante en overtollige voorraad in kaart brengt, instrumentnetten standaardiseert en voorraad reduceert (Sterilisatievereniging Nederland, 2022a).
Een klein ziekenhuis heeft een voorraadgrootte van zo’n 45.000 instrumenten per jaar, een academisch ziekenhuis heeft maar liefst rond de 110.000 instrumenten die we kunnen reviseren en repareren. Sommige ziekenhuizen gebruiken daarbovenop tot wel 50.000 instrumenten die ze na 1 (!) keer gebruik weggooien, met daarbovenop nog 20.000 complexe single-use-instrumenten. In de 88 ziekenhuizen in Nederland gaat dat om zo’n 2 tot 4,5 miljoen instrumenten per jaar, die na 1 handeling in de vuilnisbak en verbrandingsoven belanden (Bart van Straten, 2022).
Bart van Straten (van Straten Medical) vertelt: “Chirurgische instrumenten en accessoires willen wij zoveel mogelijk maken uit het afval dat we van ziekenhuizen ophalen. Wij willen 100% circulair zijn, dus het weer terugbrengen naar degene die het ook aanbiedt.”
De inpakrobot – eerder omschreven in de trend industrial robots – is een duurzame oplossing. Die pakt operatienetten in in verpakkingsmateriaal van een soort plastic. De robot snijdt de vellen op maat van de rol af en gebruikt daardoor minder materiaal. Hierdoor zijn er in plaats van zes verschillende maten verpakkingsvellen nog maar twee maten verpakkingsrollen nodig. Al met al levert het een besparing aan verpakkingsmateriaal op van maar liefst 20 tot 25% (Jeroen Bosch Ziekenhuis, 2022a).
-
Diverse organisaties bekijken de mogelijkheid om brillen een tweede leven te geven. Het blijkt voor optiekwinkels echter lastig om brillen een tweede leven te geven. Veel mensen bewaren hun bril als reservebril. Het aanbod blijkt in de praktijk erg groot en de opties voor herverwerken klein. De optiekbranche heeft ook te maken met de verhouding tussen kosten en opbrengsten. Als je een bril uit elkaar wilt halen, kost dat arbeid en dus geld. Daar moet je goed over nadenken.
Het toenemende consumentenbewustzijn op het gebied van milieu en circulariteit kan zorgen voor negatieve aandacht voor het op kleine schaal slijpen van brillenglazen en de afvoer van de hiermee gepaard gaande afvalstoffen. Op kleine schaal is investeren in een milieuvriendelijke productie en afvoer mogelijk niet rendabel (Sterk, 2022).
De producent krijgt meer verantwoordelijkheid om duurzaam te produceren. Producenten en retailers in de optiekbranche zijn zich ook meer bewust van hun impact op het milieu. Zo publiceert de keten Ace & Tate zijn CO2-afdruk en levenscyclusanalyse, EssilorLuxottica een sustainability report, Etnia Barcelona een impact review, en neemt het aantal monturen dat duurzaam is geproduceerd, of van duurzame materialen is gemaakt, toe (Sterk, 2022).
“Er is veel aandacht voor duurzaamheid in jaarverslagen, maar dat heeft nog niet geleid tot een duidelijke circulaire keten van producenten, verkopers en verwerkers in de optiek. Dat de footprint van de optiek niet groot is, wil niet zeggen dat klanten dat niet zouden willen horen.”
Eus Peters (UFON)De brillenindustrie weet door de grote invloed van de wensen van de consument in te spelen op de opkomende vraag naar duurzame monturen. Het Nederlandse brillenmerk Ace & Tate heeft een omslag gemaakt naar een duurzaam productie- en verkoopproces. Het wil bewustwording creëren bij de consument en producten ontwerpen met een langere levenscyclus. Het bedrijf doet dit door een tijdloze stijl te hanteren en zijn producten demonteerbaar te maken.
Ace & Tate heeft een nieuw brillenprogramma: Reframe. Consumenten kunnen een oud Ace & Tate-montuur inleveren bij een geselecteerde winkel. Dan krijgen ze een giftcode van 10 euro. Een inspecteur controleert het montuur en vervangt waar nodig onderdelen om het montuur een hogere waarde te geven (Ace & Tate, z.d.-a). Men onderzoekt ook het recyclen van brillen. Door de samenstelling van de brillen is het nu nog niet mogelijk om ze volledig te recyclen. Maar brillen die geen tweede leven kunnen krijgen door grote schade, kun je uit elkaar halen, zodat je voor elk onderdeel de recyclingmethodes kunt onderzoeken (Ace & Tate, z.d.-b). Uit onderzoek is gebleken dat als je monturen uit acetaatplaten (een kunststof) snijdt, er 80 procent overblijft. Dat werd vaak weggegooid. Er zijn onderzoeken gaande om te kijken hoe je dit overgebleven materiaal kunt herverwerken. Tot nu toe maakt Ace & Tate er sleutelhangers van, maar ze hopen in de toekomst eigen gerecyclede items te introduceren in de winkels.
Wat is de impact van 'Circulaire economie' op het werkveld?
De transitie naar een circulaire economie vraagt om een andere denkwijze in ontwerp, maar ook in materiaal- en grondstoffengebruik. Door te kiezen voor het juiste materiaal en het juiste verwerkingsproces kun je afval voorkomen. En als je afval hebt, hoe kun je dit dan opnieuw gebruiken? Door dit besef zijn er andere keuzes te maken voor een beter ontwerp en het verminderen van afvalstromen.
Duurzaamheid heeft slechts beperkte impact op de werkzaamheden van de beroepsbeoefenaar van gezondheidstechnisch vakmanschap. Wel is er volgens experts bewustzijn en een andere mindset nodig bij de beroepsbeoefenaar. Er is nog beperkt begrip en kennis over hoe zorg duurzamer kan en hoe je afvalstromen kunt verminderen. Net zoals bij andere technologieën kunnen startende beroepsbeoefenaars de aanjagers zijn voor vernieuwing en andere denkwijzen in de zorg. Ook moeten ze leren om transparant te zijn in wat ze doen, waar het afval heen gaat, waar het metaal vandaan komt (herkomst) en dat er bijvoorbeeld geen sprake is van kinderarbeid. Dat zij daar kennis van hebben en die kunnen overbrengen aan de cliënt.
Om het hergebruik van materialen te bevorderen, zou het onderwijs aandacht moeten besteden aan het bijbrengen van kennis over de kosten van het productieproces en de belasting van nieuwe materialen op het milieu.
Het is van belang om de studenten te laten nadenken over duurzaamheid. Het onderwijs dient aandacht te besteden aan het bijbrengen van kennis over de milieubelasting van bekende en nieuwe materialen, en kennis over de milieubelasting van hergebruiktechnieken. Om de studenten te leren materialen en producten te recyclen, zijn innovatieve, creatieve en technische vaardigheden nodig. De studenten aanleren om te experimenteren is daarom ook belangrijk.