Creatief vakmanschap

Wat verandert er?

In het beroep van goud- en zilversmeden worden diverse innovatieve technieken gebruikt:

1. CAD/CAM

Met een computer-aided design and simulation system (CAD/CIS) is het mogelijk om op basis van simulatie de effecten van een bepaalde product op voorhand te tonen. De voordelen die deze manier van werken met zich meebrengt zijn: kortere ontwerptijden, kortere productietijden, kleinere foutmarges, dus effectievere en efficiëntere productie. Ook brengt het minder afval met zich mee. Naast CAD is er ook computer-aided manufacturing (CAM). CAM staat voor het fabriceren van producten met behulp van een computer en software. CAD/CAM-integratie is het met hulp van de computer en software genereren van de productiebestanden uit de ontwerpbestanden.

Voor de beroepsgroep goud- en zilversmeden is een arbeidsmarktonderzoek uitgevoerd. In totaal 59% van de goud- en zilversmeden herkent de toename van computer-aided design en computer-aided manufacturing in de beroepspraktijk. Een derde van de bedrijven (35%) herkent deze trend niet. Met name onder reparatiebedrijven herkennen veel ondernemers (50%) deze trend niet (Rijnland Advies, 2021).

2. 3D-printing

3D-printers bieden het voordeel dat het mogelijk is om grote volumes te maken (productie). Ook biedt 3D mogelijkheden om ontwerpen te visualiseren. Ontwerpen die als bestand op een computer zijn opgeslagen, kun je als driedimensionale voorwerpen printen. Zo kun je ontwerpen realistisch tonen aan klanten. Consumenten willen steeds vaker zien hoe iets er in het echt uitziet. 3D-printing is een opkomende en steeds populairdere computergestuurde productiemethode. Met een 3D-printer zijn producten vrij eenvoudig te kopiëren. Ontwerpen kun je gemakkelijker delen. Ontwerpen/technieken lijken moeilijker te beschermen. De voordelen van de inzet van een 3D-printer zijn groot:

• De 3D-technologie kan het sieraad sneller aan de klant tonen. Zo vertelt Bart de Kruijf (Vakschool Schoonhoven ROC Zadkine): “Op dit moment concentreert 3D-printing in de goud- en zilverbranche zich op het printen van wasmodellen, die je vervolgens giet met behulp van bekende giettechnieken. De kwaliteit hiervan is zeer hoog en een mooie aanvulling op de technieken die we al eeuwen gebruiken. Onderzoek naar 3D-printing direct in edelmetaal is in volle gang, maar de resultaten zijn nog van een dusdanig lage kwaliteit ten opzichte van een met de hand opgebouwd sieraad, dat daar nog een lange weg te gaan is. Je werkt een 3D-sieraad uit op de computer en dat kun je dan uitprinten, om het direct uit te werken tot een sieraad, of om sneller het sieraad aan de klant te laten zien.”
• Ook biedt de 3D-printer uitkomst voor ontwerpen die met de hand niet uitvoerbaar zijn of om de ontwerpen gemakkelijker aan te passen. Bart de Kruijf zegt daarover: “Een bepaald ontwerp is niet per se technisch onuitvoerbaar met de hand, maar eerder qua tijd. Als er duizend verbindingen ergens in zitten, dan kan dat met de hand, maar dan ben je daar een paar weken mee bezig en op de computer gaat het sneller. Met de computer kost het ook nog uren, maar het is wel makkelijker een dikte aan te passen of een verbinding te verplaatsen. Het is een ontwikkeling die het werk kan versnellen ten opzichte van het handwerk. Maar het zal het nooit vervangen. Er is nog een groot verschil in de kwaliteit."

3. Lasertechniek

De lasertechniek zal men de komende jaren vaker inzetten. Die is al aan aantal jaren op de markt. Maar de laatste jaren werd de techniek betaalbaarder en gebruiksvriendelijker en daarmee werd het toegankelijker om een goed apparaat neer te zetten. Dat komt doordat:

1. het laserapparaat kleiner is en dus makkelijker neer te zetten in een atelier;
2. ze makkelijker zijn te gebruiken en operationeel veel minder ingewikkeld zijn;
3. je er veel meer en langer mee kunt laseren; vroeger werd het apparaat te warm. Nu kun je de hele dag door laseren. Je kunt permanent de verbinding maken.

Wat is de invloed op de werkzaamheden? 

Het is belangrijk dat de studenten naast de traditionele vaktechnische-zaken, ook kennis nemen van digitale productietechnieken en ontwerptechnieken. Voor de beroepsgroep goud- en zilversmeden heeft Rijnland Advies een arbeidsmarktonderzoek uitgevoerd onder de beroepsbeoefenaren. Als het gaat om de invloed van digitale technieken op de taken van de vakman of -vrouw denken de ondernemers dat de ontwikkeling van digitale technieken met name de volgende gevolgen zal hebben:

• De beroepsbeoefenaar gaat sieraden meer met 3D ontwerpen. Hij zal kennis moeten verwerven van het ontwerpen en vervaardigen van sieraden met behulp van tekenprogramma’s en 3D-printen, gieten en lasersnijden. De technologie is nog niet uitontwikkeld tot in perfectie. Dat betekent voor de beroepsbeoefenaar nog verder onderzoeken wat de mogelijkheden zijn voor zijn vakgebied.
• Een aantal ondernemers geeft aan dat de beroepsbeoefenaren vooral moeten weten wat de technische mogelijkheden zijn van CAD en CAM. De vakman hoeft niet alles zelf te kunnen, vaak is het voldoende als één medewerker in het bedrijf deze kennis heeft. Een substantieel aantal bedrijven geeft aan dat men CAD- en CAM-werk uitbesteedt als men het nodig heeft. Om te werken met CAD-programma’s is het nodig om technisch tekenen te leren. Dat geldt voor zowel het werken met een CNC-machine als een CAD-programma.
• Ook denken verschillende ondernemers dat de vakmensen zich meer bezig zullen moeten gaan houden met het afwerken van producten.
• De ondernemers geven onder andere aan dat de vakman de verantwoordelijkheid krijgt om de kwaliteit in het oog te houden. Zo zijn producten uit de 3D-printer nog lang niet altijd van dezelfde kwaliteit als het handwerk. Ook geeft men aan dat de vakman meer kennis moet verwerven van ICT in het algemeen (Rijnland Advies, 2021).

De lasertechniek is een heel andere manier dan solderen. Dat is een vaardigheid die de beroepsbeoefenaar zich eigen moet maken. De laserstraal is krachtig, kennis wat je wel of niet kan doen is nodig voordat je die gebruikt.

Het werken met 3D-printers is volgens Bart de Kruijf (Vakschool Schoonhoven ROC Zadkine) al goed opgenomen in het onderwijsprogramma van goud- en zilversmeden. De 3D-printer is in het curriculum ingebed en elke student krijgt daarmee te maken tijdens de opleiding. Bart de Kruijf ziet bij Vakschool Schoonhoven ROC Zadkine een tweedeling in studenten als het gaat om een voorkeur voor digitale technieken of voor handvaardigheden: “Als ik kijk naar de studenten, dan zou je een tweedeling kunnen zien tussen studenten die de nieuwe techniek omarmen en willen zoeken naar de mogelijkheden van digitale technieken van ontwerpen en produceren. En er zijn ook studenten die het liever met hun handen maken. Voor beide groepen is er plek. Het is op onze vakschool zo dat onze studenten beide kanten leren omdat, zonder een gedegen kennis van handvaardigheden, het onmogelijk is om in CAD tot een goed ontwerp te komen. Vanuit school zien wij de 3D-printer als een stuk gereedschap. Net als een zaag en een vijl. Ook kost het verhoudingsgewijs evenveel tijd. Er zitten ontzettend veel uren in het leren zagen en ontzettend veel uren in het leren met de computer werken. Digitale vaardigheden en handvaardigheden doen niet onder voor elkaar.”

Wat verandert er? 

Ook in het beroep van creatief vakman worden diverse innovatieve technieken gebruikt:

1. CAD/CAM

Met een computer-aided design and simulation system (CAD/CIS) is het mogelijk om op basis van simulatie de effecten van een bepaalde voorziening op voorhand te tonen. De voordelen die deze manier van werken met zich meebrengt zijn: kortere ontwerptijden, kortere productietijden, kleinere foutmarges, dus effectievere en efficiëntere productie. Ook brengt het minder afval met zich mee. Naast CAD is er ook computer-aided manufacturing (CAM). CAM staat voor het fabriceren van producten met behulp van een computer en software. CAD/CAM-integratie is het met hulp van de computer en software genereren van de productiebestanden uit de ontwerpbestanden.

2. 3D-printing

3D-printers bieden het voordeel dat het mogelijk is om grote volumes te maken (productie). Ook biedt 3D mogelijkheden om ontwerpen te visualiseren. Ontwerpen die als bestand op een computer zijn opgeslagen, kun je als driedimensionale voorwerpen printen. Zo kun je ontwerpen realistisch tonen aan klanten. Consumenten willen steeds vaker zien hoe iets er in het echt uitziet. Vooral de industriële sector gebruikt 3D-printing al veel, voornamelijk om snel en eenvoudig prototypes te creëren in de meer experimentele fase van het productieproces. 3D-printing is een opkomende en steeds populairdere computergestuurde productiemethode. Met een 3D-printer zijn producten vrij eenvoudig te kopiëren. Ontwerpen kun je gemakkelijker delen. Ontwerpen/technieken lijken moeilijker te beschermen. De voordelen van de inzet van een 3D-printer zijn groot:

4. EEN CNC-MACHINE

Computer numerical control (CNC) betreft de computergestuurde regeling van werktuigmachines die snel en nauwkeurig stukken moeten maken van metaal, kunststof of hout.

Alf Kurstjens (keramist) legt het verschil uit tussen een CNC-machine en een 3D-printer: “Een 3D printer, daar gooi je bijvoorbeeld klei in en die poept dat uit op het platform en dan bouwt de printer iets op. Een CNC-machine haalt daarentegen wat weg. Daar leg je een stuk klei of een blok gips in, dan komt er een boor en die haalt materiaal weg om een bepaald model te krijgen. Het werkt meer als een beeldhouwer. Een ander verschil is dat de printer geen gips kan verwerken. Een CNC-machine kan dat wel. Je kan rechtstreeks een gipsmodel maken. Het laten maken van mallen gebeurt minder, want die machine kan het, die neemt het vak van de modelleur over. Bovendien kunnen die machines ’s nachts doorwerken.” 

Wat is de invloed op de werkzaamheden? 

Het aanleren van ontwerpen op de computer vraagt een andere benadering van de student dan iets al doende vormgeven en maken met de handen. Ontwerpen op de computer is virtueel ontwerpen, de ontwerper heeft het product en het materiaal niet fysiek in handen; via een toetsenbord komt een ontwerp tot leven. Meestal maak je ook fysieke proefmodellen, maar niet alle studenten voelen zich prettig bij zo’n aanpak. Zij willen vooral fysiek met het materiaal aan de slag. De benodigde vaardigheden om specifiek om te gaan met een CNC-machine is het leren modelleren.

Wat verandert er?

Uurwerkreparaties zijn altijd handwerk. En zeker van grote klokken, zoals staartklokken, is geen uurwerk hetzelfde. In de uurwerktechniek, zeker wat klokken betreft, maakt men al jaren gebruik van dezelfde technieken. Het gebruik van nieuwe software en machines is zeer beperkt naar voren gekomen in de gesprekken, er zijn nagenoeg geen nieuwe technologieën die men gebruikt. Wel zijn sommige materialen nu beter, zoals staal: het bevat meer hoogglans en minder oxidatie.

Wat is de invloed op de werkzaamheden? 

Uurwerktechnici blijven op de hoogte van de ontwikkelingen op hun vakgebied, zoals CAD/CAM, (laser)snijtechnieken, freestechnieken, hardingstechnieken, materiaallegeringen, conserveringstechnieken, smeermiddelen en dergelijke, waardoor er voor mechanische horloges en klokken nieuwe mogelijkheden ontstaan. Voor het ontwerpen van uurwerk is technisch (CAD/CAM-)tekenen een relevante vaardigheid om extra te leren.

Volgens Bart Grönefeld (Grönefeld, The Horological Brothers) draagt technisch tekenen bij aan het logisch leren nadenken een vooruitdenken. “Dat studenten kunnen zien hoe iets is gemaakt en nadenken over het ontwerp. Het gaat om logisch nadenken en misschien wat vooruitdenken.”  Wat ook belangrijk is, is het zelflerend vermogen. Als een uurwerktechnicus iets bijzonders tegenkomt, dan moet hij in staat zijn om zelf het via internet uit te zoeken en de informatie zich eigen te maken. Je hoeft niet alles op school te leren.

Wat verandert er?

Voor de schoenherstellers verandert er niet veel, de technieken blijven dezelfde, hooguit veranderen de materialen waarmee ze werken. Qua materialen is er een groter aanbod aan rubbersoorten voor bijvoorbeeld bergschoenen of sneakers. En het aanbod van reparatiematerialen is groter. Qua machines zijn er volgens Hans Heine (Schoenservice Heine) maar kleine vernieuwingen. Zo vertelt hij: “Er zijn wel speciale sneakerstikmachines, maar die werken volgens hetzelfde principe van de stikmachine van 100 jaar geleden, met een kleine aanpassing. De ballonpers bestaat al jaren, maar voor de behoeften van deze tijd is die nu meer in gebruik. Tegenwoordig is de vraag meer verschoven naar het opknappen van oude sneakers en het zomerwit maken van sneakers. Daar spelen schoenmakers op in door met de stoommachine zolen weer wit te maken.”

De mogelijkheden van digitale technieken zorgen ervoor dat de grenzen tussen de traditionele vakgebieden vervagen. Een maatschoenmaker zou tegenwoordig, dankzij digitale technieken, kunnen overwegen om zelf leesten te leren maken als hij ze niet kan inkopen bij een leestenmaker. Het zou vroeger ondenkbaar zijn dat een maatschoenmaker zich op het terrein van een leestenmaker begeeft; en misschien denken sommige vakmensen er nog steeds zo over.

Wat is de invloed op de werkzaamheden? 

Om met een 3D-printer een schoen te vervaardigen, is kennis nodig van dat programma en inzicht in de functionaliteit van de schoen. De schoenhersteller en een maatschoenmaker moeten leesten kunnen maken via de computer. Dat betekent dat de beroepsbeoefenaar die leest met de computer tekent, in plaats van met de handen en een schuurmachine en vijl. De maatschoenmaker wil echter juist met de handen en het hoofd in staat zijn de schoen zodanig vorm te geven tot iets dat ze zelf bedacht hebben. Ook blijft het altijd nodig om met de handen feeling te houden van hoe je de leest wil maken. Een maatschoenmaker moet eerst zelf leren hoe hij leesten maakt:

Onder de weinige maatschoenmakers in Nederland lijkt beperkt enthousiasme te zijn om te investeren in nieuwe digitale technieken. Volgens René van den Berg blijft deze beroepsgroep toch het liefste met de handen werken.

Maatschoenmakers krijgen wat vaker opdrachten vanuit orthopedisch schoentechnische bedrijven. In de orthopedie wordt wél meer geëxperimenteerd om voeten te scannen en vervolgens de scan in de computer te modificeren tot een leest, die dan uit een machine wordt gefreest. Dit zorgt voor een andere focus in reparatiewerkzaamheden.

Lees hierover verder in het trendonderzoek gezondheidstechnisch vakmanschap.

Wat verandert er? 

Met de komst van digitale signaalverwerking en micro-elektronica zijn volledig elektronische piano-uitvoeringen op de markt gekomen. Het aanbod van piano’s met elektronica is belangrijk voor elk pianobedrijf om te overleven en omzet te halen. Het aanbod van piano’s met elektronica bestaat uit:

Digitale piano

Een digitale piano heeft evenals een akoestische piano een klavier en lijkt daardoor op een gewone piano, maar is kleiner en compacter. Wat het klavier betreft, is het verschil dat je geen snaren aanslaat, maar een elektrisch circuit activeert. Kenmerkend voor een digitale piano is dat die mogelijkheden biedt om het volume te regelen, opnames te maken en dat er aansluiting is voor een hoofdtelefoon. De piano vraagt relatief weinig onderhoud, in tegenstelling tot een akoestische piano. Een digitale piano laat extra muzikale creativiteit toe: opnemen, andere geluiden, componeren en zelfs het aansluiten van een iPad. De digitale piano verschilt zowel klankmatig als in het toetsgevoel (de aanslaggevoeligheid) nog sterk van de akoestische piano. Dit heeft men bij de hybride digitale piano’s proberen te verbeteren door high-end luidsprekers, versterkers, en pianosamples. Maar ook door de toevoeging van het mechanische speelmechanisme van de traditionele piano of vleugel en een houten klankplaat. Echter, de akoestische piano geeft een ambachtelijk gevoel (het kloppen van de hamers op de snaren, het trillen van de snaren en de zangbodem) dat niet is te evenaren door een digitale piano, waarbij het geluid uit luidsprekers komt.

“Ook de pianist vertaalt wat hij wil horen, dat vertaalt hij in hoe hij iets aanslaat. Daar heeft hij dus heel veel invloed op. Een digitale piano of opnames van iemand die die klanken maakt, liggen al vast. Daarin kan je niks veranderen. Bij een akoestisch instrument kun je juist de dingen die je wilt laten horen veranderen door je aanslag.” – Arnold Duin (voorheen werkzaam bij SBB). Een digitale piano geeft ‘resonanties’ tussen de verschillende snaren slechts bij benadering weer. In de toekomst kan hier verandering in komen, door gebruik te maken van zogenoemde virtual modeling technologie.

Men verkoopt tegenwoordig veel digitale piano’s. Vanuit de branche zijn er geen harde cijfers bekend, maar de verwachting is dat 7 op de 10 verkochte instrumenten digitale piano’s zijn. Experts onderstrepen dit.

De klant komt minder vaak in aanraking met een akoestische piano. Docenten zijn nu niet meer zoals voorheen aan muziekscholen verbonden, waar vaak een akoestische piano beschikbaar was.

Silent piano

Een silent piano is een hybride piano die de voordelen heeft van een traditionele en een digitale piano. Het zijn volwaardige akoestische instrumenten, uitgerust met elektronica om digitale klanken te produceren via de koptelefoon. Hierbij kun je ook de akoestische klankproductie uitschakelen. Daardoor is een silent piano in een minder tolerante maatschappij zeer geschikt, wanneer spelen niet altijd mogelijk is in verband met geluidsoverlast.

TransAcoustic piano

De nieuwste ontwikkeling bij de silent piano’s is de toevoeging van een TransAcoustic-systeem, dat ook de zangbodem als ‘luidspreker’ gebruikt om elektronisch opgewekte klanken te versterken. Het is mogelijk om muziek via bluetooth vanaf een smartphone af te spelen over de zangbodem van de piano om met een favoriete zanger mee te spelen. “De trans-akoestische instrumenten hebben geen speaker, maar laten de zangbodem als speaker fungeren. Voordeel daarvan is dat je eigenlijk een soort semiekoestisch geluid krijgt, want het digitale geluid maak je weer akoestisch door het naar de zangbodem te brengen.” – André Olthof (Clavis Piano’s)

Zelfspelende piano

Er bestaan ook pianosystemen die zelf spelen. Die kun je zien als de moderne en verbeterde versie van de pianola van begin 20e eeuw. De zelfspelende piano gebruikt geen rollen, maar digitale signalen, waardoor o.a. samenspelen via internet mogelijk is.

Overige innovatieve pianotechnieken:

Stemsoftware
Het werk van een pianostemmer vraagt veel concentratie en aanslag op het gehoor. Stemsoftware is een goede ondersteuning, het stemmen hoeft dan niet meer alleen op het gehoor te geschieden. Het is zoveel makkelijker met een stemapparaat, want de vijfde piano die je doet op een dag, die gaat net zo goed als de eerste piano. Als je dat met je oren doet, weet ik zeker dat die vijfde minder goed is dan de eerste piano. Je wordt gewoon moe. Een stemapparaat helpt je minder snel moe te worden, want een pianostemmer hoeft zich minder te concentreren op de verdeling.

Precision touch design (PTD) 
PTD is een innovatieve techniek waarmee je de aanslag en de klank van de vleugel kunt optimaliseren. PTD biedt een oplossing voor een te zware of te lichte aanslag en voor een ongelijkmatig touché. Wanneer je mechaniekonderdelen zoals hamerkoppen moet vervangen, kun je met gebruikmaking van PTD het touché handhaven of juist verbeteren. Voor pianisten die vanwege fysieke belemmeringen een lichte aanslag prefereren, biedt PTD een uitkomst.

Bepaald gereedschap
Het werk van een pianostemmer is een fysiek zwaar beroep door het trekken en duwen aan de vele stempennen. Met bepaald gereedschap kun je het werk fysiek verlichten, door bijvoorbeeld een hamer die beter bij het werk past of een ander opzetstuk.

Wat is de invloed op de werkzaamheden? 

Kennisdelen is een vereiste voor pianotechnici om bij te blijven in de voortschrijdende techniek. Zo is het bij Piano’s Maene een vereiste om trainingen te volgen en om kennis te delen. Zij stuurt medewerkers naar de fabrikant om een training over een specifiek instrument te volgen. Of ze die kennis vervolgens intern opdoen of ook buiten het eigen bedrijf, is afhankelijk van de bedrijfsfilosofie. De kennis die medewerkers hebben opgedaan tijdens een training moeten ze delen met collega’s. 

Nu de verkoop en het gebruik van piano’s met elektronica toeneemt, moet een pianotechnicus daar ook over kunnen communiceren, ze kunnen repareren en onderhouden.